Ishq va vijdon

Gulzorani ancha yil muqaddam (o‘sha damlarni eslasam, bir asr o‘tib ketgandek tuyuladi) institut bo‘sag‘asida uchratganman. Avaylab ushlab kelayotgan narsasiga e’tibor berdim. O‘shanda uning qo‘lida kitob, sumkacha yo gul bor edi, deb o‘ylayapsizmi? Yo‘q, odmi kiyingan ko‘zlari chaqnoq, qorasoch qiz yantoq shoxchasini ko‘targancha zina tomon shoshilmoqda edi. Nigohlarimiz to‘qnashganda, shahlo ko‘zlari baxt-sururdan yanada yashnadi. Shodu xurram go‘zalga darhol gap otishdi.

— Buncha chiroyli gul ekan, yaxshi qiz!

— Nima balo, bu yil birinchi kurslarga yantoq sovg‘a qilish urf bo‘ldimi?

— Hoy qiz, tikanlaringizni ehtiyot qiling!..

Bir qarashimdayoq u ko‘nglimga o‘tirishgan edi. Yanoqlari qizarib, ko‘zlari sevinchdan porlab, ahdidan qaytmay ilgarilardi. Hoynahoy, yantoq shoxchasini o‘qituvchilardan biri buyurgan bo‘lsa kerak. Ehtimol, darsda asqotar.

Men ham tibbiyot institutining birinchi kursiga qabul qilingandim. Tez orada ma’lum bo‘ldiki, Gulzora bilan bitta fakultetda o‘qirkanman, guruhlarimiz boshqa-boshqa, xolos.

Paxta hashariga chiqqanimizda yaqinroq tanishdim. Dastlab u otasi o‘qituvchi, onasi kutubxonachi ekanini aytdi, ammo mendan sir yashirish ham oson emasdi, ko‘p o‘tmay suhbatlarimizda haqiqatni gapira boshladi. Otasi traktorchi, onasi farrosh ekan. Gulzora shaharning g‘arb tarafidagi olis tumandan, men esa sharqiy tumandanman, Jizzaxga yaqin. Bir kuni opalarim hazil aralash:

— O‘qishga ham o‘tding, Po‘lat, kelinbop qizlar bor ekanmi? — deb qolishdi.

— Ko‘p ekan, — dedim. — Ismini ham aytaymi?

— Voy, ko‘p bo‘lsa, qaysi birining ismini aytasan? — kulishdi ular.

— Gulzora degan qiz ko‘proq yoqadi.

— Qaerlik?

Manzilini tushuntirdim. Bir opam uyi uzoq ekanini ta’kidladi, ikkinchisi oilaviy ahvolini surishtirdi. Otasi traktorchi, onasi maktabda farrosh ekanini ma’lum qildim. «Bizga bu jihatdan ham to‘g‘ri kelmas ekan», deyishdi ikki opam. Kenja opam Mahbubaning esa jahli chiqdi.

— Said avval o‘qisin, to‘y qochmas, — dedi u. — Qolaversa, kelin tanlashda yetti pushtini surishtirsak ham, harholda otasining puliga yoki uyining qaerda joylashganiga qaramaymiz.

— Ja haqiqatparvarsan-da, Mahbub, — katta opalarim kinoya qilishdi. — Po‘latni ham pasportidagi ismi bo‘yicha chaqirasan, kelin tanlashda ham kitoblardagidek boylikka, masofaga, yoshga, millatga, dinga e’tibor bermasdan faqat ko‘ngilni birinchi o‘ringa qo‘yasan. Endigina talabalikka erishgan erkatoy ukajonimiz yolg‘iz merosxo‘r ekanini eshitgan qizlar chippa yopishib olishini qayoqdan ham bilarding? Seningcha, hamma qizlar hayoli, barchasi toza-ozoda-da, a? Shunaqa shayton qizlar borki, kelajakda boyvuchcha bo‘lib, qiynalmasdan yashashdan boshqasini o‘ylamaydi.

— Muhimi, qalbi poklik, muhabbat, rostgo‘ylik, — har doimgidek bo‘sh kelmadi Mahbuba opam.

Aslida opamlarning tortishuvlariga ko‘p-da e’tibor bermasdim. Peshanamga kim bitilsa, o‘shanga uylanaman, derdim. Umid qilardimki, yomon xotin uchramaydi. Umid qilardimki, u Gulzora bo‘ladi. Sadoqatli yor, pazanda beka, mehribon ona, opalarimning orzusidagidan-da ziyoda kelin…

Vaqt o‘tgan sayin Gulzoraga bog‘lanib boraverdim. Ikkinchi kursda biz ancha yaqin do‘stlarga aylangandik. Ko‘nglimning bir chekkasida «Gulzora mening badavlat xonadonning yolg‘iz o‘g‘li ekanimga qiziqadi, boshqa qizlarga berib qo‘ymaslikka tirishadi», degan ahmoqona xayol ham yashardi. Shu xayoldan hech qutulolmasdim. Biroq Gulzora ro‘paramda butunlay o‘zgarar, boshqalar oldidagi sho‘xligidan, kulgisevarligidan, aytish mumkinki, nojiddiyligidan asar ham qolmasdi. Go‘yo men uning o‘qituvchisi yoki hurmatli piri komili edim. Nafaqat tashqi ko‘rinishi, xuddi shu fe’li ham yoqardi.

Kunlarning birida dugonalaridan qarzdorligi, pul janjali oqibatida hamxonalari bilan kelisholmay yotoqxonaning boshqa xonasiga ko‘chgani qulog‘imga chalindi.

— Sizga qancha pul kerak, Gulzora? — dedim gap orasida.

— Qanaqa pul, Said? — deya yuziga qizillik yugurdi. (Institutdagilar, jumladan, Gulzora ham pasportdagi ismimnigina bilar, qishloqda Po‘lat deb chaqirishlaridan bexabar edi.)

— Tortinmasdan so‘rayvering, menda pul bor… ortiqcha…

— Rahmat. Lekin bundan keyin odamni xafa qiladigan gaplardan gapirmang.

— Men to‘g‘ri ma’noda taklif qildim.

— Qo‘ysangiz-chi, sizga oilaviy ahvolim haqida yaqin do‘st sifatida gapirganman. Bu birovning, ayniqsa, kursdoshining puliga muhtoj degani emas. Balki o‘tgan hafta qarz sabab anavi qizlar bilan o‘rtamizga sovuqchilik tushganini eshitgandirsiz? Pul topiladigan narsa. Darsdan bo‘sh vaqtlarimda ishlamoqchiman.

— Shifoxonada navbatchilik qilmoqchimisiz?

— Shunaqaroq.

— Agar siz ishlasangiz, men ham ishlayman. Qaysi shifoxona ekanini aytsangiz bas.

Gulzora hech qanday navbatchilik olmadi. Uning baholari qoniqarsiz edi. Garchi o‘qishga o‘z bilimi bilan kirgan bo‘lsa-da, fanlarni o‘zlashtirishdan tobora ortda qolayotgandi. Yordam berishni, qanoti bo‘lishni, hech narsadan qiynalmasligini istardim. Istak yana bir qadam tashlashga majbur etdi. Nihoyat, sevgi izhor qildim.

— Sevishingizni bilardim, — deb yerga qaradi u. — So‘rashga irim qilgandim.

— Irim qilgandingiz? Buning nimasi irim?

— Esingizdami, o‘qishning birinchi kuni biz bosh korpus foyesida uchrashganmiz, qo‘limda yantoq shoxchasi bor edi.

— Esimda, albatta.

— Ma’naviyat bo‘limidagi Jo‘ra domlaning yangi ta’mirlangan xonasi uchun keltirib bergandim yantoqni.

— Jo‘ra Istamov kabinetiga yantoq ilib qo‘yadigan o‘qituvchimi? Ma’naviyat bo‘limi kishisi-ya?

— Yo‘q, yantoq shoxchasini shkaf ustiga, ko‘zga uncha tashlanmaydigan joyga qo‘yishni men taklif qilgandim.

— Taklifingizga ko‘ndimi?

— Ko‘nmagandek bo‘ldi-yu, o‘zim joylab qo‘ydim. Yangi ta’mirlangan xonaga bitta tumor yetishmayotgandi.

Yuragimni shubha tig‘i yaraladi. Jo‘ra Istamov yaqinda institutni tamomlagan, o‘tgan yili uylangan yosh yigit edi. Bir gal xotini ikkisini institut orqasida uchratganman. Xotiniga dag‘al muomala qilgandi. Ma’naviyat bo‘limida ishlaydigan odamning o‘ziga ma’naviyat yetishmay qolishi mumkin ekaniga amin bo‘lgandim o‘shanda. Issiq jon, tirik ko‘ngil, sarkash miya-da.

Ha, birdan tarozi pallasiga Gulzora chiqdi. Sevgilim yordamga muhtoj, qoniqarsiz o‘qiydigan, chiroyli, har gapga ko‘nadigandek sodda (institutga yantoq ko‘tarib kirgan, axir!) ko‘rinadigan talaba qiz edi. Jo‘ra domla unga talabasidek qaramasligi ham ehtimoldan xoli emasdi. (Nega Gulzora keltirgan alafni otib yubormadi? Indamadi, ko‘ndi, eridi…)

Ammo badgumonlik o‘tdi-ketdi. Yuragimga buyruq berolmasdim. Ishq to‘lqinlari gumon sohillaridagi mayda-chuyda kirlarni yuvib yuboraverdi. Gulzoraning kamchiliklarini ko‘radigan ko‘zim, eshitadigan qulog‘im yo‘q edi. U men kutgandan-da ideal qizga aylanadigandek, boshqacha bo‘lishi mumkin emasdek edi, faqat mening o‘zim hozircha biroz g‘o‘rdekman.

Uchinchi kursga o‘tganimda uylantiradigan bo‘lishdi. Ota-onam kelin-kuyovni o‘qitishga, oyoqqa turguncha boqishga kuchlari yetadigan insonlar emasmi, orzu-havaslar tezroq ushalishini xohlashardi. Sentyabrda ularga Gulzorani aytdim.

— Anavi qizmi, otasi traktorchi, onasi farrosh? — lab burishdi opalarim.

— Avval qizni ko‘ringlar, namuncha tabaqabozlik? — achchiqlandi Mahbuba opam. — Ota-onasi mansabdor bo‘lsa, qizidan yaxshi kelin chiqadi, degan falsafani qaysi xomkalla donishmand yozib qoldirgan ekan?!

— Ota-onasi oddiy bo‘lsa, yaxshi kelin chiqadi, deyilganmi? — bo‘sh kelmadi katta opamlar.

— Bahslashmanglar, biz qizni surishtiramiz, — dedi onam.

— Oshiq bolaning ko‘nglini sindirmasdan kelinni bir surishtiringlar, — ma’qulladi otam.

Dushanba kuni shaharga olam-olam quvonch bilan qaytdim. Darslarda ham ana uchaman-mana uchaman deb qushdek yengil o‘tirdim. Tanaffusda Gulzorani axtarib, shifoxona hovlisiga chiqqanimda, u burchakdagi daraxt tagida bir erkak bilan nima haqidadir qizg‘in gaplashayotganiga ko‘zim tushdi. Ko‘zim tushdiyu panaladim. Nazarimda, ular yaxshilik yuzasidan uchrashmagan edilar. Erkak kimnidir haqoratlab, jahl bilan qo‘l siltadi. Ortiga o‘girilganida, tanidim: u Jo‘ra domla edi. Yuragim uvishib, ko‘zoynagimni artdim-da, yana tikildim. Gulzora ham qo‘lini silkib-silkib allanimalar dedi, xuddi o‘qituvchisi emas, tengquri edi. Keyin Jo‘ra domla Gulzoraga nimadir tutqazdi. Yanglishmasam, pul edi. Gulzora oldi.

Dars tugaganida, Gulzorani chaqirdim.

— Nima gaplar? — dedim zo‘rma-zo‘raki jilmayib.

— Tinchlik, — tabassum hadya qildi Gulzora ham. — Yotoqxonagami?

— Parkka kirsak degandim, gaplashadigan gap bor.

— Hozir-a? — soatiga bezovta nigoh tashladi u. — Maylimi, kechqurun gaplashsak? Bir ish bilan ketayotgandim.

— Ishingiz shunchalik muhimmi?

— Muhim edi-da… — uzrxoh egnini qisdi go‘zal.

— Menga aytolmaysizmi?

— Keyin…

— Xo‘p, unda kutamiz, — dedim.

Gulzora bir necha qadam tashlab, burilib qaradi.

— Said, menda qanday ishingiz bor edi o‘zi? — deb so‘radi.

— Avval ishingizni bitiring. Xotirjam gaplashiladigan gap.

— Har doimgidekmi?

— Bugun sal boshqacha, — degandim, u kulimsirab, qo‘l uchini qimirlatib xayrlashdi.

Kutubxonaga kirdim, lekin xayolimni yig‘ib ololmadim. Gulzora qanday qiz? Ayrim mish-mishlarga ko‘ra, va’daboz, yolg‘onchi va pismiqmi? Yoki o‘z ko‘zim bilan ko‘rib turganimdek oddiy oiladan chiqqan ming tirishib, ming chiranib o‘qiyotgan, kelgusida yetuk shifokor bo‘lishga urinayotgan harakatchan qizmi? Yo‘q, men o‘z ko‘zim bilan faqat shularni ko‘rayapmanmi? Jo‘ra Istamov bilan nimani gaplashdi? Umuman, u nega yordami tegadigan o‘qituvchilar bilan apoq-chapoq bo‘lishga urinadi?

Ikkilanayotganimni sezib, o‘zimdan xafa bo‘ldim. Gulzora o‘qishni ham, ro‘zg‘orni ham eplaydi, bu aniq-ku. Ishq olovim sust shekilli, boz ustiga, o‘zim shunaqa qo‘rqoqman. Gulzoraga hamma sharoit yaratiladi. Undan mehr-muhabbat va harakat talab etiladi, xolos. Ammo baribir qandaydir omadsizlikmi, baxtsizlikmi soya soladigandek tuyulaverayapti. Gulzorada men ko‘rmayotgan yana qanday belgidan ko‘nglim bezovta?

Yotoqxonaga kelib, to‘polon ustidan chiqdim. Talabalar, o‘qituvchilar to‘planishgan edi. Qo‘shni guruhdagi qiz Gulzoraga yig‘lab tarmashdi:

— O‘tgan yili sendek dugonadan voz kechib, bekorga boshqa xonaga haydamadim! Sen fitnachisan! Ilonning yog‘ini yalagansan! Qanchaga sotilganingni ayt! Hammaning oldida tan ol! O‘sha pulni o‘zim berardim, xoin! Pul olayotganningni ko‘rganlar bor, ichiqora, yollanma, pastkash, malay!

— Yig‘ishtir tuhmatingni! — o‘shqirdi Jo‘ra Istamov. — Qilg‘ilikni sen qilding, Gulzora emas! Kim bu yigit? Yotoqxonada, aynan sening xonangda nima qilib o‘tiribdi? Institut sha’nini ham bulg‘ading-ku!

— Biz ushladik, tamom! — dedi notanish ayol xotin-qizlar bo‘yicha mas’ul xodimaga. — To‘g‘rimi, opa? Endi kelin qilmaymiz. Mish-mishlar rost chiqdi.

Aytishlaricha, Gulzora pul evaziga kursdoshimizning izidan josuslikka tushganmish. Qizdan ancha vaqtdan beri shubhalanayotgan kuyov tomon shunday yo‘l tutishibdiki, eshikni qulflab, yigiti bilan uchrashayotganini ko‘rishlari shart ekan. Gulzora eshikni taqillatibdi. Qiz kimligini so‘raganida, Gulzora qarzini qaytarmoqchiligini aytibdi. Eshik ochilibdi va kuyov tomondan kelgan haligi xotin bostirib kiribdi.

— Pul olganim yo‘q, — dedi o‘sha kun Gulzora menga. — Unashtirilgan kuyovining ayg‘oqchi ammasini ham tanimasam. Yo‘lakda turgan ekan, birortasini kutayapti, deb o‘ylabman.

Tabiiyki, Gulzoraning gapiga ishonmadim. Shu yil uylanishim haqida ham lom-mim demadim. Uning daraxt tagida Jo‘ra Istamovdan nimadir olganiga shohid edim. Bo‘lajak kuyovini aldab yurgan kursdoshimizning yotoqxonada qo‘lga tushishi butunlay boshqa masala, Gulzoraning aldayotgani boshqa masala edi. Yolg‘onchi ekanigina yuragimni bezovta qilib kelayotganini tushunib yetdim. O‘sha kuniyoq ikkinchi tasodif buni isbotladi. Mast yigit Gulzoraga gap otgan edi, asablarim pand berib, bir tarsaki tushirdim. Ikkimiz jiqqa musht bo‘ldik. Xiyobon chekkasida milisiya patruli turgan ekan, bir zumda yetib kelishdi. Uchalamizni ham ichki ishlar bo‘limiga olib borishdi.

— Qizdan soat so‘ragandim, bu yigit birinchi bo‘lib qo‘l ko‘tardi, — dedi mast. — Nima, qizlarga gapirish mumkin emasmi? Noto‘g‘ri gapirganimni tushuntirishsa, olam guliston edi, tiz cho‘kib uzr so‘rardim. Darrov urish shartmi?

— Guvoh gapirsin, — to‘rdagi xodim Gulzoraga imo qildi.

— Birinchi bo‘lib Said urmadi, u… bezori urdi… — dedi Gulzora.

Men oqlandim. Ko‘chaga chiqdik.

— Nega yolg‘on gapirasiz, Gulzora? — dedim yurak-bag‘rim ezilib.

— Vaziyatdan chiqish kerak-ku, Said, — o‘zini oqladi u.

— Bu shunchaki yolg‘on emas… tushuning…

— Men parkka nega chaqirgandingiz? Sal boshqacha gap deb aldaganmidingiz?

— Ha, aldagandim, — deb ichimda yig‘lab yubordim.

Aldov — naqadar jirkanch dushman edi. Opalarimning tekshiruvidan Gulzora o‘tolmasligi aniq bo‘lib qolgandi. Haqiqatan ham, ular institutga kelishgach, ota-onamga hisobot berishdi:

— Po‘lat topgan qiz qip-qizil shantajchi ekan. Yotoqxonada o‘z dugonasini ushlab beribdi. Yana kimlarningdir gaplarini rektoratga yetkazarkan. Laychami, ayg‘oqchimi, allambalo qiz.

— Said, — dedi Mahbuba opam ham bosh egib, — xafa bo‘lma-ku-ya, u qiz senga munosib emas. Yuragida sevgi bor bo‘lsa bordir, lekin yolg‘onlari-chi? Otasi soxta guvohlik bergani uchun qamalib chiqqan ekan. Senga shu haqda aytganmi?

— Yo‘q.

— Biz boshqa qiz topamiz.

Shunday qilib, meni universitetning pedagogika fakultetida o‘qiydigan uzoq qarindosh qizga unashtirishdi. Kuyov bo‘lganimni Gulzora ko‘rmadi. Uchinchi kurs oxirida u o‘qishdan haydaldi. Sabab ikkita edi: imtihonlardan o‘tolmaganligi va Jo‘ra Istamovning pora olishida vositachilik qilgani…

Dardimni hech kimga yorolmasdim, hatto Gulzoraning o‘ziga ham. Muhabbat va vijdon betinim kurashardi. Ikki oliy tuyg‘u nechun yov bo‘ldi, tushunolmasdim.

Shu-shu Gulzora ko‘rinmay ketdi. O‘qishni tugatgach, o‘zimizning tumandagi jarrohlik bo‘limiga ishga kirdim. Ko‘nglimning bir chetida hamon Gulzora xayoli mudrardi. U turmush qurganmikan? Qaerda yashayotgan ekan? Nima ish qilayapti? Nega yolg‘on bilan oshna tutindi? Pulga qiziqar ekan, mendan bir tiyin ham olmadi-ku? Balki u menga oz bo‘lsa-da tenglashish uchun pul dardiga uchragandir?

Va nihoyat, yillar o‘tib, taqdirning achchiq yo‘llarida uchrashdik. O‘sha yili meni qo‘shni tumanga vaqtinchalik ishga yuborishdi. Joyim kimgadir kerak bo‘lgan ekan. Operatsiya xonasidan chiqib, ko‘zimga qalin ko‘zoynakni taqqancha, yuzimdan niqobni ham olmasdan horg‘in o‘tirgandim, eshik ochilib, Gulzora ostona µatladi. Tujjor xotinlardek kiyingan, yuziga ajin tushgan bu ayolni dastavval taniyolmay, aniqrog‘i, ko‘zlarimga ishonmay hayratdan dong qotdim.

— Po‘lat aka, sizmisiz? — dedi u.

Bosh qimirlatib, «Ha», deya g‘udrandim.

— Men hozirgina operatsiya qilingan kasalning qarindoshiman. Mana, aytganingizni keltirdim.

U gazetaga o‘rog‘lik narsani stol ustiga qo‘ydi. Bir dasta pul edi. Pulni shu ondayoq Gulzoraga tutqazdim.

— Kechirasiz, Gulzora, — dedim, — meni kim bilandir adashtirdingiz. Poraxo‘r emasman. Qolaversa, sizdan pul µam so‘ramaganman.

— Sa... Said?!

— Shu ayolning orzusi ushalsin, — dedim. — Pora so‘raganman. Poraxo‘rman. Aytganimni keltirishini talab qilganman.

— Yo‘q, unday emas! — o‘kirib yig‘ladi Gulzora. — Yolg‘on! µammasi yolg‘on!

— Bir marta rost gapiring, — dedim unga. — Meni sevganmisiz?

— Yo‘q, — dedi u pichirlab.

U meni tanidi. Shu payt xonaga fuqaro kiyimidagi ichki ishlar xodimlari kirib, guvoµnomalarini ko‘rsatishdi.

— Pora bilan qo‘lga olindingiz, — izoµladi biri.

Men ilk bor qaµ-qaµ urib kulib yubordim. Tergovda Gulzora µammasi bo‘µton ekanini, pora so‘ramaganimni aytsa-da, men rad etdim.

Haqiqat µushyor. Men qamalmadim. Tergovxonadan chiqqanimda Gulzorani so‘nggi marta uchratdim.

Ko‘zlari yig‘idan qizargan xotin “sevgi” so‘zini eshitib seskanib tushdi.

Gaplariga ishondim, lekin ko‘nglimning bir chekkasida yana aldayaptimikan, degan gumon bor edi...

Azamat QORJOVOV